The Post-COVID Condition (Long COVID)

Abstract

Carfi และคณะ รายงานผลการติดตามการรักษา 2 เดือนภายหลังหายจากโรคโควิด-19 พบผู้ป่วยหลายรายมีอาการแสดงผิดปกติคงอยู่ต่อเนื่อง (Persistant symptoms) ในหลายระบบของร่างกาย⁵ และพบว่าผู้ป่วยบางส่วนมีอาการแสดงผิดปกติที่เกิดขึ้นใหม่ หลายการศึกษาในเวลาต่อมามีรายงานการพบอาการแสดงผิดปกติภายหลังหายจากโรคโควิด-19 ในลักษณะคล้ายคลึงกัน อาการแสดงผิดปกติที่ยังคงอยู่ภายหลังหายจากโรคโควิด-19 มีความเป็นไปได้ว่าอาจเกิดจากการติดเชื้อซ้ำของไวรัสโคโรนา 2019 กลายพันธุ์สายใหม่ หรือเกิดจากเชื้อไวรัสที่เคยก่อโรคก่อนหน้าซึ่งอยู่ในภาวะพักถูกกระตุ้น (Reactivate) ให้กลับมาแสดงอาการอีกครั้ง หรืออาจเกิดจากกลไกการก่อกำเนิดโรคใหม่

อาการหรือกลุ่มอาการแสดงผิดปกติที่คงอยู่ต่อเนื่องหรืออาการแสดงผิดปกติที่เกิดขึ้นใหม่ นานกว่า 4 สัปดาห์ ในผู้ที่หายจากโรคโควิด-19 และไม่ได้เกิดจากการติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 กลายพันธุ์สายใหม่ซ้ำ และไม่ได้เกิดจากไวรัสที่ถูกกระตุ้นให้กลับมาแสดงอาการซ้ำ มีการเรียกแตกต่างกันเช่น ลองโควิด (Long COVID) ภาวะโพสต์โควิด-19 (Post–COVID 19 Condition) ภาวะโพสท์โควิดเฉียบพลัน (Post–acute COVID syndrome) ผลตามภายหลังการติดโรคโควิด-19 เฉียบพลัน (Post-acute Sequelae of COVID-19; PASC) ลองฮอลโควิด (Long-Haul COVID) และโควิด-19 เรื้อรัง (Chronic COVID-19) เป็นต้น

องค์กรป้องกันและควบคุมโรคติดต่อ (The Center for Disease Control; CDC) ของประเทศสหรัฐอเมริกาเรียกอาการหรือกลุ่มอาการแสดงผิดปกติที่ยังคงอยู่ต่อเนื่อง หรือเกิดขึ้นใหม่นานกว่า 4 สัปดาห์ ภายหลังหายจากโรคโควิด-19 ว่า “ภาวะโพสท์โควิด” (Post-Covid Condition) สาเหตุและกลไกการก่อกำเนิดโรค (Pathogenesis) ยังไม่ทราบแน่ชัด แต่เชื่อว่าเกิดจากหลายปัจจัย (Multifactorial factors) ดังแสดงในแผนภูมิที่ 1 สาเหตุและปัจจัยก่อโรคที่สำคัญ 3 ประการคือ

1.เชื้อไวรัสโคโรนา 2019 (SARS-CoV-2) ทำให้อวัยวะหลายระบบในร่างกายทำงานบกพร่อง ส่งผลให้แสดงอาการผิดปกติเกิดขึ้น

2.ระบบภูมิคุ้มกันของร่างกาย สร้างภูมิคุ้มกันและสารก่ออักเสบปริมาณมากเกินควบคุม (Overwhelming) นำไปสู่ภาวะที่เรียกว่า “Systemic Inflammatory Response Syndrome (SIRS)” ร่างกายมีการปรับและสร้างสมดุลใหม่ต้านกระบวนการอักเสบที่เรียกว่า “Compensatory Anti-inflammatory Response Syndrome (CARS)”⁸ การปรับและรักษาสมดุลของภูมิคุ้มกันของร่างกายระหว่างการกระตุ้นภูมิคุ้มกัน (Immune activation) และการกดภูมิคุ้มกัน (Immunosuppression) หรือระหว่าง “SIRS” และ “CARS” ส่งผลให้เกิดการบาดเจ็บเสียหายต่อเนื้อเยื่อของอวัยวะในร่างกายโดยระบบภูมิคุ้มกันของร่างกายของตนเอง

3.จากผลกระทบของการเจ็บป่วยรุนแรง (Post-Critical Illness) พบว่าผู้ป่วยที่มีการเจ็บป่วยรุนแรงมักเกิดการบาดเจ็บเสียหายของระบบหลอดเลือดขนาดเล็ก (Microvascular Injury) เกิดการเสียสมดุลของสารน้ำและเกลือแร่ ทำให้การทำงานของอวัยวะหลายระบบในร่างกายเกิดความผิดปกติ

องค์กรป้องกันและควบคุมโรคติดต่อของประเทศสหรัฐอเมริกา (CDC) จำแนกภาวะโพสท์โควิด (Post-Covid Condition) ตามกลไกการก่อกำเนิดโรคเป็น 3 กลุ่ม ดังนี้

I.ลองโควิด (Long Covid) หรือ Persistent Post-Covid Syndrome (PPCS) คืออาการหรือกลุ่มอาการแสดงผิดปกติที่ยังคงแสดงอยู่ต่อเนื่อง หรืออาการแสดงผิดปกติที่เกิดขึ้นใหม่เป็นระยะเวลานานกว่า 4 สัปดาห์ ในผู้หายจากโรคโควิด-19 อาการลองโควิดที่สำคัญได้แก่ มีไข้ต่ำ (Low-grade fevers) ปวดหัว (Headache) เวียนศีรษะ (Dizziness) หายใจหอบ (Dyspnea) ไอ (Cough) แน่นหน้าอก อ่อนเพลีย (Fatigue) เหนื่อยง่าย (Tiredness) ปวดท้อง ท้องเสีย เบื่ออาหาร ปวดหู มีเสียงในหู ใจสั่น (Palpitations) ขาดสมาธิ สมองล้า (Brain fogginess) นอนไม่หลับ อารมณ์แปรปรวน มีอาการชา ปวดกล้ามเนื้อและข้อ (Muscle pain and joint pain) สูญเสียการได้กลิ่นหรือการรับรส (Persistent loss of smell or taste) เกิดผื่นขึ้นตามตัว ในเพศหญิงอาจพบรอบประจำเดือนมาผิดปกติ

II.ผลกระทบจากการทำงานของอวัยวะหลายอวัยวะภายหลังหายจากโรคโควิด-19 (Multiorgan effects of COVID-19) คืออาการแสดงผิดปกติที่เกี่ยวเนื่องกับการทำงานที่ผิดปกติของอวัยวะหรือหลายอวัยวะในร่างกายของผู้ป่วยที่เคยติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 โดยมีสาเหตุมาจากสารก่ออักเสบที่หลั่งจากเซลล์เม็ดเลือดขาว (Cytokine) ของระบบภูมิคุ้มกันของร่างกายเพื่อกำจัดเชื้อไวรัส แต่มีการหลั่ง cytokines ออกมาเป็นปริมาณมากอย่างต่อเนื่องจนเกิดภาวะที่เรียกว่า “Cytokine storm” ส่งผลให้เนื้อเยื่อของอวัยวะหลายอวัยวะเกิดการบาดเจ็บเสียหายโดยระบบภูมิคุ้มกันของร่างกายตนเอง พบมากในเนื้อเยื่อหัวใจและหลอดเลือด (Cardiovascular) ปอด (Pulmonary) ไต (Renal) สมอง (Neuropsychiatric) และผิวหนัง ในรายที่การติดเชื้อรุนแรงอาจนำไปสู่การเกิดภาวะ Acute Respiratory Distress Syndrome (ARDS) ภาวะการเกิดลิ่มเลือดง่าย (Hypercoagulable state) และภาวะ Maladaptation of the Angiotensin-Converting Enzyme 2 (ACE2) pathway ทำให้อวัยวะส่วนปลายมีเลือดนำออกซิเจนไปเลี้ยงลดลง (Hypoperfusion to end organs) เกิดภาวะช็อค (Septic shock) อวัยวะหลายระบบเกิดการทำงานล้มเหลว (Multiorgan failure) ซึ่งอาจนำไปสู่การเสียชีวิตในที่สุด⁹

ในผู้ป่วยเด็กพบการเกิดโรค Multisystem Inflammatory Syndrome associated with COVID-19 หรือที่เรียกว่า “โรคมิสซี (MIS-C)” ซึ่งมีอาการของโรคคาวาซากิ (Kawasaki Disease) คือเกิดการอักเสบในหลายอวัยวะ (Multiorgan effects) มีไข้สูง เกิดผื่น ตาแดง ต่อมน้ำเหลืองโต ในช่วงเวลาที่เกิดการติดโรคโควิด-19 หรือเกิดขึ้นทันทีภายหลังหายจากโรคโควิด-19 โดยระยะเวลาการดำเนินโรคจะนานเท่าไรยังไม่เป็นที่ทราบแน่ชัด

III.ผลกระทบจากการนอนรักษาโรคโควิด-19 ในโรงพยาบาลเป็นระยะเวลานาน (Effects of COVID-19 Treatment/Hospitalization) ผลกระทบที่เกิดจากการนอนรักษาตัวในโรงพยาบาลเป็นระยะเวลานานในกลุ่มผู้ป่วยโรคโควิด-19 โดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้ป่วยในหอผู้ป่วยวิกฤติ (ICU) ประสบความเครียดรุนแรงเฉียบพลันจากการใส่ท่อช่วยหายใจ หรือการถูกปั๊มหัวใจในการกู้ชีพ เกิดความเครียดสะสมและนำไปสู่การเป็นโรคที่เรียกว่าโพสท์อินเท็นสีฟแคร์ซินโดรม (“Post-Intensive Care Syndrome; PICS”) ความเครียดสะสมส่งผลกระทบต่อจิตใจอันนำไปสู่ความผิดปกติทางจิตอันเกิดตามมาจากความเครียด “Post-Traumatic Stress Disorder; PTSD” อาการแสดงผิดปกติไม่ได้เกิดจากเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 หรือกระบวนการอักเสบ Post-Intensive Care Syndrome มีอาการแสดงผิดปกติที่สำคัญได้แก่ อาการแขนขาไม่มีแรง รู้สึกเหนื่อยล้า การคิดและการพูดช้าลง รวมถึงผลกระทบทางด้านเศรษฐกิจ อาการและผลกระทบที่เกิดขึ้นจากความเครียดสะสมเหล่านี้จะดีขึ้นตามกาลเวลา นอกจากตัวผู้ป่วยโรคโควิด-19 เองแล้ว คนใกล้ชิดของผู้ป่วยหลายรายก็ได้รับผลกระทบจิตใจร่วมด้วย จากการที่ต้องอยู่อย่างโดดเดี่ยวระหว่างการแยกกักตัวหรือเข้ารักษาตัวในสถานพยาบาลเป็นระยะเวลายาวนาน หรือเสียชีวิต